Thursday, September 14, 2023

विवश सम्पादक र साहित्यिक पत्रिकाहरू - लीलासिंह कर्मा

 


अभिव्यक्तिका लागि शब्द चाहिन्छ । यसलाई राम्रो शैलीमा उनेर प्रयोग गर्दा यो सभ्य र सुसंस्कृत भएर शालीन हुन्छ, जसबाट अभिव्यक्तिको खास अर्थ सार्थक हुन सक्दछ । अन्यथा, त्यो अभिव्यक्ति गालीका रूपमा परिणत हुन जान्छ ।

शब्द र शैली छनोट र त्यसलाई शालीन बनाउन साहित्यले सहयोग गर्न सक्दछ । यसका लागि साहित्यको अध्ययन, चिन्तन र मननको आवश्यकता पर्छ र यो आवश्यकताको पूर्ति विशेषतः साहित्यिक पत्रिकाबाट हुने गर्दछ । तर, हामीकहाँ साहित्यिक पत्रिका भने ‘राजबाथ’ले कक्रिएर थला पर्न बाध्य छ, दुःखको क्षण यहाँबाटै प्रारम्भ हुन्छ ।

नेपालमा साहित्यिक पत्रिकाको गरिमामय इतिहासको थालनी ‘शारदा’ मासिकबाट भएको मानिन्छ (यद्यपि, नेपालीमा सर्वप्रथम वि.सं. १९५५ सालमा ‘सुधासागर’ मासिक प्रकाशित भएको थियो ।) एकतन्त्रीय राणाशासनको वि.सं. १९९० को दशकजस्तो अत्यन्त प्रतिकूल अवस्थामा साहित्यको माध्यमबाट भाषा र संस्कतिप्रति जागरूकता ल्याउने उद्देश्य लिएर प्रकाशित ‘शारदा’ साहित्यकारको र पाठकको संख्या बनाउने एउटा छहारीयुक्त ‘चौतारी’को रूपमा प्रतिष्ठित थियो ।

सुब्बा ऋद्धिबहादुर मल्लजस्तो दूरदर्शी र साहित्यको पारखी सम्पादकको सम्पादनमा प्रकाशित ऐतिहासिक पत्रिका ‘शारदा’ प्रजातन्त्रको प्रादुर्भावसँगै किन विलीन हुँदै गयो भन्ने बुझ्न सकिएको छैन । यस विषयमा सम्पादक सुब्बा ऋद्धिबहादुर मल्लका सुपुत्र प्रसिद्ध साहित्यकारद्वय गोविन्द ‘गोठाले’ र विजय मल्लले खुलस्त गरिदिनुभए हुने थियो । आशा गरौँ, उहाँहरूबाट आवश्यक जानकारी प्राप्त हुनेछ । त्यसो त बनारसबाट काशीबहादुर श्रेष्ठले ‘उदय’ प्रकाशित गरेर साहित्यको सेवा गर्ने क्रम यसै समय सुरु गर्नुभएको थियो ।

वि.सं. २००७ सालमा प्रजातन्त्रको प्रादुर्भावपश्चात् ‘प्रगति’ले नेपाली साहित्यमा ठूलो हलचलका साथ भाषाको क्षेत्रलाई प्रगतिमा डोर्यायो । त्यसको मुद्रण, रचना छनोट र वितरण गर्ने व्यवस्था उत्कृष्ट थियो । त्यो पनि सुन्दर सपनाजस्तै भएर केही अंकको नियमित प्रकाशित हुँदै बन्द भयो !

पञ्चायत व्यवस्थाको सुरुवातसँगै ‘प्रगति’ प्रकाशनमा लागेको ऋण तिर्न र दाल, भात, डुकु (महाकवि देवकोटा जीवनलाई यसै भन्नुहुन्थ्यो)का लागि त्यसका कुशल सम्पादक नारायणप्रसाद बाँस्कोटाले प्रचारप्रसार विभागको ‘डाइरेक्टर’मा जागिर खानुपर्यो । एक प्रकारले त्यो जागिर र त्यसका बाध्यता नेपाली साहित्यका निम्ति दुर्नियति नै थियो र त्यस्तै भयो पनि ।

यसपछि श्यामप्रसाद शर्माले ‘साहित्य’ र शशिकला शर्माले ‘स्वास्नीमान्छे’ प्रकाशित गर्नुभयो । नेपाली साहित्यको दशा यथावत् थियो । त्यस कारण ती दुवै साहित्यिक पत्रिका पनि जोईपोइको झगडाको चपेटामा पर्यो र ‘नौलो छउञ्ज्याल नौपुला गाँस, रहँदा बस्दा जगल्टोको नास’ भयो । पुष्कर लोहनीको सम्पादनमा ‘बगैँचा’, पुरुषोत्तम बस्नेतको सम्पादनमा ‘मुकुट’ र भुवन कोइराला (अहिले ढुंगाना)को सम्पादनमा ‘त्रिफला’ पनि उच्च साहित्य लिएर बजारमा आए, तर ती सबै उज्यालो लिएर आएको भए तापनि विभिन्न कारणवश अन्धकारको गर्तमा परे । यसै बेला ‘धरती’ र ‘सिंहवालोकन’ जस्ता प्रसिद्ध पत्रिका पनि घामछाया हुँदै ओझेलमा परे । सम्पादकको कुशलता र पाठकको चाहना हुँदाहुँदै पनि साहित्यिक पत्रिकाले किन बन्द हुनपर्यो, त्यसको लेखो पनि आजको पिँढीले गरे राम्रै हुनेछ ।

त्यसपछि नेपाल अधिराज्यको राजधानी र मोफसलका धेरै उत्साहीबाट साहित्यिक पत्रिका प्रकाशित हुने गरेका छन् र बन्द पनि भइरहेका छन् । यो क्रम आज पनि छ र भोलि पनि कायम नै रहला ।

यस किसिमको दुर्नियति र अनिष्टका बीचमा पनि आशा र विश्वासको किरण छर्दै सजधज र नियमिततापूर्वक ‘रूपरेखा’ प्रकाशित भयो । यसले पनि ‘शारदा’ले सरस्वतीका वरदपुत्रको संख्या बढाएझँै साहित्यको भरोसा लाग्ने रूपरेखा स्थापित गर्यो । शंकरप्रसाद लामिछानेजस्ता नयाँ शब्द र प्रभावशाली शैली भएका ‘लेखक’लाई चिनायो । तर, त्यो पनि प्रकाशनको रजत वर्ष पुग्दानपुग्दै जोईपोइको मनमुटावलाई डोर्याउँदै साथीसाथी बालमुकुन्ददेव पाण्डे र उत्तम कुँवरको मत–मतान्तरबाट बिलाउँदै गयो ।

साहित्यलाई अभीष्टले छोडेको थिएन । त्यसकारण ‘रूपरेखा’ पनि ‘कहाँ जान्छस् बिलाउने हराउनको देशमा’ गयो, जसबाट नेपाली साहित्य र पाठकले ठूलो क्षति व्यहोर्नुपर्यो । र, त्यसको पूर्ति हुन सक्ने छाँटकाँट पनि अहिलेसम्म कहीँ दृष्टिगोचर हुन सकेको छैन ।

वि.सं. २०१८ सालतिर मौलिक शब्द र शैलीबाट नेपाली साहित्यलाई ‘पाइन’ लगाएर चमक्क पारेर उच्च स्थानमा पुर्याएरै छाड्ने दृढताका साथ युवा जोसले परिपूर्ण रोचक घिमिरेले ‘रचना’ द्वैमासिकको प्रकाशन प्रारम्भ गर्नुभयो । आफूसँग भएको पुँजी, आफ्नी पत्नीको पेवापात र गहना अनि ऋण सापटबाट प्राप्त रकमले लगातार २४ वर्षसम्म ‘रचना’लाई उत्कृष्ट बनाएर प्रकाशन गर्नुभयो । तर, ऋण सापटको तिरोभरो गर्न गाह्रो पर्दै गएपछि उहाँको जाँगर पनि सेलाउँदै गयो । र, पुनः प्रजातन्त्रको प्राप्तिसँग ‘रचना’ पनि बन्द भयो ।

साहित्यको पत्रिकासँग प्रजातन्त्रको के अभीष्ट छ, त्यसको खोजी भने कसैले गर्न आवश्यक ठानेको छैन । तर, रोचक घिमिरेजस्तो योग्य र उत्साही युवाका गति पनि शिथिल हुँदै जाँदा हाम्रो समाजमा साहित्यिक पत्रिकाको मर्मबोध गर्न कोही छैन जस्तो लाग्नु स्वाभाविक हो । नत्र भूपि शेरचनजस्ता कविलाई उद्घाटित गर्ने त्यो पत्रिकाको अवस्था त्यस्तो नहुनुपर्ने थियो ।

परिष्कृत र प्रतिष्ठित लेखकसँग लेख–रचना बल्लबल्ल प्राप्त गर्यो अनि त्यसलाई आफ्नै पुँजीबाट छपायो र पुनः त्यो पत्रिकालाई पाठककहाँ उपलब्ध गराउन आफ्नो जुत्ताको तलुवा खियाएर श्रम गर्यो । तर पनि जस र प्रोत्साहन कसैबाट नपाएपछि जस्तै युवा हृदय पनि थकित हुनु स्वाभाविक हो, यसमा रोचक घिमिरे पनि अपवादमा रहन सक्नु भएन । ‘रचना’को मुद्रण, लेख–रचनाको छनोट, छपाइ र नियमित प्रकाशन सुन्दर र उत्कृष्ट भए पनि ‘ढुंगाको भर माटो र माटोको भर ढुंगा’ नै हो । अर्को आवश्यक कला नै थिएन, किनभने चाकडी, चाप्लुसी र चुक्लीमा खप्पिस थिएनन् । तर, हाल रोचक घिमिरेले पुनः साबिककै उत्साह र उमंगका साथ ‘रचना’को प्रकाशन गर्न थाल्नुभएको छ । बोलीको मात्रै त मेरो पनि शुभकामना छ, तर यसबाट हुने त केही होइन । ‘खानापिना कुछ नहीँ नमोनारायणका ढेडी’ जस्तो हो मेरो शुभकामना । हेर्दै जाउँ उहाँको नयाँ प्रयासबाट कहाँसम्म पुग्दोरहेछ, ‘रचना’ पर्खौँ । यसका लागि प्रतीक्षा नै गरौँ हुन्न ?

रचनाको प्रारम्भिक प्रकाशनतिरै अर्को एउटा साहित्यिक पत्रिका मोटो आकार र प्रकारबाट ‘हिमानी’ले चाँडै बजार लियो र साहित्य र साहित्यका पाठकलाई आकर्षित गर्यो । तर, नेपाली साहित्यको दुर्भाग्यका कारण कविवर व्यथित मन्त्री हुनुभयो अनि ‘हिमानी’ पनि मन्त्री पदसँगै सती जान बाध्य भयो । साहित्य र पाठक पुनः ठगिनुपर्ने अवस्था कायम नै भयो । सम्भवतः नेपाली साहित्यको यो दुर्नियति नै हो क्यारे ।

नेपाली साहित्यको माध्यमबाट अगाडि बढ्ने जमर्को अर्का युवक नगेन्द्रराज शर्मा प्रत्येक ऋतुमा ‘अभिव्यक्ति’ प्रकाशित गरिरहनुभएको छ । अटुट रूपमा २६ वर्ष नेपाली साहित्यको सेवामा संलग्न हुँदा पनि ‘जस’ दिने मान्छे देखिएको छैन, बरु उल्टै ‘खै, मैले त अचेल ‘अभिव्यक्ति’ नै पाएको छैन’ भन्ने गुनासो बाटोबाटोमा सुन्नुपरेको छ सम्पादकले । मानौँ, पत्रिका प्रकाशित हुनेबित्तिकै सित्तै भए पनि सम्पादकले उसको घरमा पुर्याउनैपर्छ ।

निःशुल्क पढ्नेको पनि यो दाबी भएपछि साहित्यिक पत्रिकाको विकास कसरी हुन्छ ? खोजेर, किनेर पढ्ने पाठक जहाँ छैनन्, त्यहाँ यस्तो स्थिति त हुन्छ नै । तर, रोचक घिमिरे र नगेन्द्रराज शर्माहरू अथक रूपमा अगाडि बढ्दै जानोस् ! कुनै दिन त शिखरमा पुग्नुहोला, नभए पनि आत्मसन्तुष्टि त प्राप्त हुने नै छ । त्यसैलाई साहित्य–साधनाको सफलता मान्दा पनि के नै घाटा हुन्छ र ! नहुनु त हात लागी छँदै छ, होइन त ?

पाँच वर्षको गुप्तवासपछि पुनः प्रकाशित ‘रचना’मा सम्पादक रोचक घिमिरे आफ्नो सम्पादकीयमा ‘सरकार आफैले अघि सरेर सांस्कृतिक तथा साहित्यिक जागरण र पुनर्निर्माणनिम्ति समर्पित साहित्यिक पत्रिकाहरूलाई सहयोग गर्नुपर्ने हो । तर, साहित्य अथवा साहित्यिक पत्रिकाहरूमा लगानी गर्न अनुत्पादक ठान्ने पारम्परिक मनोवृत्तिले ग्रस्त आजसम्मका कुनै पनि सरकारले नेपालका साहित्यिक पत्रिकालाई लेश मात्र सहयोग गर्ने सदाशयता देखाएनन्’ भन्ने गुनासो गर्नुभएको छ । तर, म भन्दछु– तपाईंप्रति सरकारले सदाशय किन देखाउने हँ ! यसका लागि तपार्इंसँग योग्यता नै छैन, किनभने तपाईं गाली गर्न सक्नु हुन्न, नाता जोड्न सक्नु हुन्न अनि किन सदाशयता ! राजनीति र सत्ताको साहित्यप्रति कुनै आकर्षण हुँदैन । यसका लागि उसका निम्ति ‘साकुल्य’ हुनुपर्छ अनि तपार्इंको गुनासोको के अर्थ ? तपाईंले त्यो गुनासो गर्नु र काटिन लागेको भैँसीले कसाईसँग रुनु एकै छैन र ?

साहित्य र साहित्यिक पत्रिकाको संरक्षण, सम्बद्र्धन र विकास गर्ने कर्तव्य नेपाल राजकीय प्रज्ञा–प्रतिष्ठानको हो । तर, ऊ आफै साहित्यिक पत्रिका प्रकाशित गर्नमा व्यस्त छ । यदि, ऊ साहित्यप्रति उत्तरदायी भएको भए उसले साहित्यिक पत्रिकाका लागि खर्च गरिरहेको वार्षिक रु. ६ लाख निजी पत्रिकालाई अनुदान दिएर त्यसको विकासमा योगदान गर्न सक्थ्यो । तर, गर्दैन । उता, प्रजातन्त्रका नाममा मनपरी गर्दै भोज र भोजमै व्यस्त रहन चाहन्छ र उसले दिने पुरस्कारहरू कसलाई केका निम्ति र किन दिँदै छ भन्ने कुरा पनि खोल्न आवश्यक ठान्दैन । यस्तो पुरस्कार न लिनेलाई स्वाद हुन्छ न सुन्नेका लागि महत्व । पद पाउने र अधिकार लिनेमा मात्र प्रजातन्त्रको उपभोग गर्ने दिनको अन्त्य भएर हामीजस्ता सर्वसाधारणलाई पनि प्रजातन्त्रको बोध हुने पनि दिन कहिलेसम्म आउला कुन्नि !

यसलाई बढी नतानौँ, किनभने लहरो तान्दा पहरो गर्जिन सक्छ । यद्यपि, नेपाल राजकीय प्रज्ञा–प्रतिष्ठानको सञ्चालन सार्वभौमसत्तासम्पन्न जनताको रगत्–पसिनाबाट संकलित रकमका भरमा भए पनि काम–कारबाहीबाट ऊ सार्वभौमभन्दा धेरैमाथि नै देखिएको छ !

हुन त साहित्यिक पत्रिकाको प्रसारप्रसार र टेवाका निम्ति शिक्षा मन्त्रालयले पनि ध्यान दिन सक्ने थियो । नेपाल अधिराज्यका लगभग ५०० सार्वजनिक पुस्तकालय र क्याम्पसका पुस्तकालयका निम्ति एक–एकप्रति साहित्यिक प्रकाशनहरूको ग्राहक बनाइदिएर अनुदान दिन सकिन्थ्यो । तर, भाषा र साहित्यको विकास हुने र पढ्ने पाठकमा पनि सन्तुष्टि हुने यो कार्य गर्न शिक्षा मन्त्रालयले ध्यानै दिँदैन । अतः यो सुझाव पनि भालुलाई पुराण सुनाउनुजस्तै हो । तैपनि, विचार गरिदिए राम्रो हुने थियो । आशा गरौँ, तर भर नपरौँ !

यता, प्रा. अच्यूतरमण अधिकारी ‘उन्नयन’ प्रकाशनमा रातदिन लागिरहनुभएको छ । मोटा–मोटा विशेषांक निकालेर ‘स्याबासी’ पाउन उद्यत हुनुहुन्छ । यस बाटोमा उहाँ कहाँसम्म पुग्न सक्नुहुन्छ, त्यो भने हेर्नैछ । ‘रत्नश्री’ भने कछुवाको चालमा भए पनि आफ्नो उद्देश्यमा अग्रसर रहेका देखिन्छ ।

जहाँसम्म मोफसलबाट प्रकाशित साहित्यिक पत्रिकाको कुरा छ, झापाबाट स्तरीय रूपमा ‘भानु’ र ‘जुही’ प्रकाशित हुन्थ्यो । त्यो पनि भवानी घिमिरेको राजनीतिको सेपमा ‘भानु’ परेको छ भने प्रा. चूडामणि रेग्मीले झर्रो नेपालीका नाममा हलन्त बहिष्कार गर्ने राममणिको व्याकरण अँगाल्दा ‘जुही’ पनि पढ्नै अप्ठ्यारो हुने चपेटामा परिरहेको छ । तैपनि, आशाको किरण भने बाँकी नै छ ।

अहिलेका लागि मदन पुरस्कार गुठीको मुखपत्रका रूपमा प्रकाशित ‘नेपाली’ त्रैमासिकले नेपाली भाषा र साहित्यको विकासमा मात्र होइन, संरक्षण र सम्बद्र्धनमा पनि योगदान गरिरहेको विश्वास हुन्छ । नेपाली भाषासेवक, अन्वेषक र साधक कमलमणि दीक्षितको कुशल सम्पादनमा प्रकाशित सो पत्रिका नेपाली भाषा र साहित्यका लागि निकै उपयोगी र ज्ञानवद्र्धक साबित भएको छ । अर्थाभावको चपेटामा पर्नुनपर्ने भएकोले यो पत्रिका दीर्घायु पनि छ र त अहिलेसम्म अटुट रूपमा १४७ अंक प्रकाशित भइसकेको छ ।

नेपाली साहित्य र भाषाको विकास चाहनेले ‘नेपाली’को उन्नतिको कामना गरे पुग्छ । उसका निम्ति अरू सहयोग चाहिँदैन पनि । किनभने, ऊ स्वयम् हरेक दृष्टिबाट सक्षम छ ।

अनि धर्म, चरित्र र नैतिकताले संरक्षण र सम्बद्र्धन गर्ने उद्देश्यबाट नयाँ आकारप्रकार लिँदै प्रकाशित धार्मिक पत्रिका ‘समुदय’ पाठककहाँ पुगिरहेको छ । गीता समुदाय प्रकाशनका तर्फबाट कुलशेखर शर्माको कुशल, निःस्वार्थ र समर्पित सम्पादनबाट प्रकाशित ‘समुदय’मा छापिने लेख–रचना र टिप्पणी निकै उपयोगी, ज्ञानवद्र्धक र रसिलो हुनाले अहिलेसम्म त्यो पत्रिकाको आजीवन सदस्य संख्या नै २०० को लगभगमा पुगिसकेको छ । अतः यसको आयुमा कुनै खड्गो आउला भन्ने शंका नहुनु स्वाभाविक हो ।

‘समुदय’ मा प्रकाशित लेख–रचना र टिप्पणी उत्कृष्ट हुने गरेकोले यो लोकप्रिय हुँदै जानेछ र समाजमा चरित्र र नैतिकता तथा परम्पराको विकास गर्ने कार्यमा पनि यो सक्षम हुनेछ भन्ने विश्वास गर्न सकिन्छ ।

000

(‘समकालीन’ साप्ताहिकमा प्रकाशित प्रस्तुत निबन्ध लीलासिंह कर्माको निबन्धसंग्रह ‘मान्छे बन्नै सकिएन’बाट ।)

www.baahrakhari.com


Nepali literary magazines are going online, but there are some serious challenges - Nirvik Jung Rayamajhee



The history of Nepali literary magazines is both long and glorious. If one is to consider Sudhasagar, published in 1898, as the first milestone in the Nepali literary sector, one can say the history is 122 years long.

Sharada, Ruparekha, Indreni, Madhupark, Garima, Rachana, Abhibyakti, Janamat, and Dayitwa are a few of the other important literary magazines in Nepal. They have contributed to the making of many established laureates Nepal has known.

Literary journalist Rochak Ghimire is of the view that since it is the online age, online literary portals should be developed more and go with the flow of technology. Having said that, one should not stop focusing on the standard and accountability of the journalistic practice, says Ghimire, who has been the editor and publisher of Rachana for the past 50 years.

Professor Govinda Raj Bhattarai recalls the sad years of literary journalism in his words, “We had to put carbon paper underneath and send the copies nationwide. Today, we do not have to do it. All the writers and laureates should make the most of it.”

Meanwhile, literary journalist Ram Prasad Panta also accepts the effects of online magazines on Nepali literature. In the age of information, literature should also adopt the medium, he says.

Digitisation of literature

Lately, online versions of the major daily newspapers have already prioritised and made a separate beat for literature. Meanwhile, separate literary online portals have also been increased, some from within the country and some from outside.



About a dozen of online literary portals are in existence today: Majheri, Sahitya SanghrahalayaSatako SahityaKabita KoshSamakaalin SahityaAksharanga, Nepali Sahitya GharSahitya Post, and Kavyalaya, etc.

Established in 2004, Nepali Kala Sahitya Foundation is considered to be the oldest literary online portal. The portal, with Momila Joshi as its editor, is up and running and publishes Kalashree magazine as well as gives annual awards.

“During the establishment, we had expressed that we need to take the Nepali literary field to the international level. And, we could open the portal when there was no easy internet access for the public,” Joshi says.

Another online literary magazine is Aksharanga that publishes articles on a weekly basis. It has Raman Ghimire as editor and former vice-chancellor of Nepal Academy, Bishnu Bibhu Ghimire, as editor-in-chief. It has connected both laureates of past and present times.

Likewise, ‘The Gorkha Times is another regular literary magazine, registered in the United States of America. Editor Mahesh Paudyal says the magazine is the first English literary magazine focused on Nepal and is in the process to get itself registered in Nepal too.

Saatako Sahitya gets published in Australia with a history of 10 years. Its creator is Nishprav Saji. Kavita Kosh is published from India and has given equal importance to Nepali literary pieces and to other languages used in South-Asian countries. However, more archived articles can be found on the site rather than new creations.

Darjeeling-based online Publicnaamaa was first opened under the leadership of Raja Puniyani. It publishes articles in English and has given more priority to Nepali and Indian-Nepali literary pieces.

With its editor Ashwini Koirala, Sahitya Post online has been making regular updates of Nepali literary pieces.

Financial crisis

In 2019, Pravin Paudel and Ritesh Gurung started Kavyalaya under the mentorship of Shriju Saral. They started online with the aim to connect the youth to the Nepali literary scene. They first started posting things from home and then shifted to Jwagal of Lalitpur. In the one-and-half years of history, Saral informs, they have connected about 200 young writers to the site.


Photo: Pexels/ Cottonbro

But, for the site, though it had the writers and looked attractive, the main problem still remained the regular income source and lack of advertisement on site. When the lockdown was imposed, they shifted to home again.

In crises, these websites have been running with the individual efforts of the editors and publishers while some other websites get sponsors. For example, Ghimire’s Aksharanga is supported by Chaudhary Foundation. A few others are running with few advertisements, for example, Nepali Kala Sahitya has advertisements from private colleges of Kathmandu and NLG Insurance Company.

According to Saji, the website runs in his private efforts but its annual award is sponsored by an organisation, Innovative Associate.

Meanwhile, Koirala observes advertisers and investors both are less when it comes to literary websites and that becomes the reason for their financial crises.

Writer and reviewer Raj Kumar Baniya pleads that everyone should support online literary magazines. He argues that online magazines and literary writers have shouldered the growth of Nepali literature. He says he is fond of the online literary pieces and argues they will motivate the new generation to write.

000

www.english.onlinekhabar.com



nepali-an-important-archive - Pratyoush Onta

The first issue of the quarterly magazine Nepali was published in late 1959 by the Madan Puruskar Guthi. It has been published continuously since then. The first 225 issues of this magazine, published in the same size and format, were edited by the late Kamal Mani Dixit (1929-2016). Given its relatively large published corpus, I think the following few stories about Nepali are worth re-telling to mark the first death anniversary of its erstwhile editor.


The first issue of the quarterly magazine Nepali was published in late 1959 by the Madan Puruskar Guthi. It has been published continuously since then. The first 225 issues of this magazine, published in the same size and format, were edited by the late Kamal Mani Dixit (1929-2016). Given its relatively large published corpus, I think the following few stories about Nepali are worth re-telling to mark the first death anniversary of its erstwhile editor.

Realising the Madan Puraskar Guthi

The first important story is obviously about the founding of its mother organisation: The Madan Puruskar Guthi.  In December 1955, the Guthi was officially brought into existence by registering its danpatra at the Pota Registration Adda in Lalitpur.  Its regulations were passed the following year. These steps provided a sound legal and institutional foundation for Nepali.  

The Guthi had been endowed with a gift of Indian rupees three lakhs from Rani Jagadamba, a daughter-in-law of the Rana premier Chandra Shamsher (1901-1929). Its initial mission was to honour books written in the Nepali language annually in four different disciplines and genres: prose, poetry, philosophy/social science and science. Later its mission was revised to honour just one book deemed to be the best overall.

Four years after its founding, the Guthi started to publish Nepali. Intended to be a quarterly, Nepali was described in its first editorial as both a literary magazine and the Guthi’s mouthpiece publication, carrying its news and notices along with other contributions. The editorial claimed that since these double functions had to be fulfilled, the readers will see an “unusual gathering” in the magazine: “Araniko will be seen talking with Newton and Bhanubhakta will be rubbing shoulders with Bhaskaracharya. Jangabahadur will be seen with his friend Madam Curie and Kulchandra with Karl Marx.” 

The Preparatory Background

The second important story is related to the answer to the following question: If Nepali was also a literary magazine, one that published all wings of Nepali letters including non-fiction writings, what was the preparatory background that made such writing possible? As has been documented by many others, once Rana rule was ended in 1951, many newspapers and magazines were started by all kinds of people and entities. As historian of Nepali periodicals Shiva Regmi has documented in his book Atitka Pana (2007), many of these publications had short lives. Furthermore, as researcher Deepak Aryal has pointed out in a 2011 article, many of these periodicals were filled with the output of literary writers. These included all kinds of writings ranging from fiction to literary non-fiction, essays, travel writings, and research articles. Some of the early outputs of historians and other social scientists working in post-Rana Nepal were also published in these periodicals, making them the antecedents of academic journals which came to be published from within Nepal in later years.

While deeper research might suggest reasons to revise the following list of publications, my current knowledge says that periodicals published from Kathmandu during the 1950s such as the Nepal Sanskritik Parisad Patrika, Pragati and Dharati, prepared the proximate ground for the relatively long-form non-fictional essays and research articles that came to be published in the issues of Nepali.  

 

Contents  

The third important story is related to the actual contents of Nepali. Some 480 items published in the first 106 issues of Nepali were indexed by Purna Prasad Amatya in the late 1980s. That index covered the first 27 years of this periodical. I can only assume that in the approximately 30 years that followed, a similar number of items have been published in Nepali and the total has surpassed over a 1000 items.  

Although its first editorial had claimed that Nepali will accommodate “all wings of Nepali letters” in its pages, it has had a bias against creative fiction from the beginning. No short stories were published and although some poems were published in its early issues, they too were banished from its later issues. This magazine has, without apology, promoted the essay form in many guises: literary criticism focused on specific books or genres of Nepali literature; essays documenting personal travel, memoirs and family history; research essays on literary, local, political and social history; essays contributing to discussions in diverse fields of discourse such as agriculture, arts, folklore, language, law, philosophy, religion, and science; and various types of profiles of different people. Editor Kamal Dixit’s likeness for the essay form must have had an influence in the kinds of items he chose to publish in Nepali. 

These essays were written by all kinds of folks. For instance several research essays related to Rana-era Nepal were published by the well-known historian Chittaranjan Nepali who was also one of the first awardees of Madan Purasakar (some of these essays were later included in the his 2013 book Jangabahadurko Katha). But the magazine also published great pieces by writers whose names are not usually featured in the standard histories of the essay form in Nepali. For instance, an essay, “Rain Basera” written by Janak Bahadur Rana was published in Nepali No 162. This essay—describing the author’s observations in the Kal Mochan Ghat—was so well written in a story-like manner that editor Dixit thought it was necessary to indicate in a note that it was not a story but an extraordinary essay. In issue no 176, Rana’s recall of a visit to the home of the polyglot Balkrishna Sama was published as “Tujuk, Samajimarka” and it makes for an excellent read. Not surprisingly, few of the essays came from women writers.

Editor Dixit also published letters from many individuals, some advancing discussions opened by specific contributions and others pointing out factual errors and the like. But not everything that was published in Nepali was top quality. In its later years, editor Dixit also showed the proclivity to print some letters/articles that had been written in his praise.  

Apart from the contents published in its main pages, Nepali also carried three other genres of texts. News about Madan Puraskar Guthi including its financial health and news and photos related to the annual Madan Puraskar award distribution ceremonies were published. Some of the speeches given during those ceremonies by the awardees, also reprinted in the magazine, are good sources for intellectual historians of contemporary Nepal. Also a short editorial, usually two pages long, was published commenting on some issue of importance to the world of Nepali language and letters. Such commentary was rarely about changes in politics although the editor did comment on the sasti suffered by the Nepali people during the recent blockade imposed by India. 

Also published were commentaries based on unpublished documents or published items held at the Madan Puraskar Library. Just to give one example, the resignation speech that was given by Rana premier Juddha Shamsher in 1945 is published in issue no 209 with an editorial note in which it is reported that this speech was not published even in the Gorkhapatra since its then editor most likely had to “balance” the transitory movement that saw the end of a powerful premier and the rise of a new premier. Commentary about unpublished documents usually drew the readers’ attention to under-utilised archives while commentary about published books was usually about something unusual about them: size, contents, or something else. For instance the size of “big books” for children is commented upon in “MaPuPu ko Pana” in issue no. 225, the last issue edited by late Dixit.

Hence Nepali’s main contents contributed for the most part by others and its side contents generated by the editor and functionaries of its mother organisation did manage to realise the magazine as an “unusual gathering” as promised in the first editorial.

Its contributions  

By being around for such a long time, Nepali and its erstwhile editor showed that exceptions were possible to the usual short lives of magazines in Nepal if some basic requirements were taken care of. These include the annual number of pages (usually under 200 pages total distributed in four issues), size (same), format (simple and unchanging), coverage of expenses (no advertisement with costs covered by the mother organisation) and the range of items published (limited to mostly five types). It also helped that neither the periodical nor its editor had to make a profit by doing this work.

In its early days, when Nepal lacked other robust forums of magazines and journals, I suspect that Nepali was a relatively more important platform of publication for both literature-minded writers/essayists and research-oriented critics/academics. In its later days, it had to share the print public space with many other literary periodicals and academic journals. Its potential contributors, not only had more options to choose from, but were also required for professional reasons to publish their work in specific disciplinary journals. In his later years, editor Dixit’s energy, while not diminished, had to been distributed among his many interests and responsibilities. Had he had better help in the editorial department, Nepali would have probably responded to the challenges of content generation in a more meaningful way.

The 225 issues of Nepali edited by late Kamal Dixit are best read as an important historical archive, one among many, of literary and intellectual output in post-Rana Nepal. It is useful to all kinds of researchers but I think those interested in the history of 19th and 20th century Nepal would especially benefit from engagement with it. For historians of Nepali print media and the associated public sphere, this publication is indispensable but it will also appeal to historically minded geographers and cultural historians who want to track down the relationship between Nepalis and the Nepal they learned to love during the 20th century. In other words, this particular archive has a lot to teach us about how we have tried to reinvent ourselves as modern Nepalis over the past several decades. 

000




Thursday, June 29, 2023

नेपाल साहित्यिक पत्रकार सङ्घको १७ औ वार्षिकोत्सव कार्यक्रम सम्पन्न ।

 यही २०८० साल असार १३ गते नेपाल साहित्यिक पत्रकार सङ्घको १७ औ वार्षिकोत्सव कार्यक्रम सम्पन्न भएको छ । सङ्‌घका अध्यक्ष मोहन दुवालको सभापतित्वमा भएको उक्त समारोहमा साहित्यिक पत्रकारितामा विशिष्ट योगदान पुर्‍याउनु हुने साहित्यिक पत्रकारहरु नगेन्द्रराज शर्मा , डि.आर. पोखरेल, रामभरोस कापडी, हिरण्य कुमारी पाठक, खिमानन्द पोखरेललाई सम्मान गरिएको थियो । नेपाल प्रज्ञा-प्रतिष्ठानका कुलपति भूपाल राईको सभापतित्वमा सम्पन्न उक्त कार्यक्रममा सङ्घका पूर्वअध्यक्ष तथा सल्लाहकार रोचक घिमिरे , सल्लाहकार मातृका पोखरेल, राधेश्याम लेकालीलगायतले शुभकामना मन्तव्य राख्नु भएको थियो ।


000



















Wednesday, June 28, 2023

पुरानै ढर्रामा साहित्यिक पत्रकारिता - विवस वस्ती



विश्वका केही कर्पोरेट घरानाहरू मिडियामा लगानी गर्न अनिच्छुक रहेका होलान् । र, केही कर्पोरेट घरानाहरूले ‘घाटाको व्यापार’ गर्नु परेपछि अल्पायूमै आफूद्वारा सञ्चालित मिडियाको घाँटी निमोठ्न उद्यत देखिएका पनि छन् । नाफा र घाटाको गणितमा चलिरहेको वर्तमान विश्वमा मिडियामा लगानी गर्नेहरूमा पनि लेखाजोखाको सूत्र नहोला भन्न सकिन्न । तर, पनि ठूला–ठूला कर्पोरेट घरानाहरूका निम्ति मिडिया एउटा अपरिहार्य चिज हो र त्यसलाई सदुपयोग/दुरुपयोग गर्ने सवालमा त्यस्ता घरानाहरू सदैव दत्तचित्त रहन्छन् ।
अहिले नेपाली मिडिया क्षेत्र पनि त्यही हिसाब–किताबमा विकसित भइरहेको यथार्थलाई कुनै पनि कोणबाट पन्छाउन सकिँदैन । मिडिया क्षेत्रले लगातार छलाङ मारिरहे पनि नेपाली पत्रकारिताको आधारस्तम्भ/धरोहरका रूपमा स्थापित साहित्यिक पत्रकारिता क्षेत्रको स्थिति भने अहिले पनि अत्यन्तै रुग्ण, दयनीय र कहालीलाग्दो अवस्थामा छ । इतिहासका पानाहरूले भन्छ, नेपाली पत्रकारिताको प्रारम्भ साहित्यिक पत्रकारिताबाट भयो । सूचना र सञ्चारको अभिव्यक्तिकरणमा लगाम लागेको र प्रविधिको पनि विकास हुन नसकिरहेको समयावधिमा सूचनाको सम्बाहक मानिने पत्रकारितामा पाइला राख्ने दुस्साहस गर्नु अनौठो विषय थियो, त्यतिबेला । तर, त्यही बेला अर्थात् राणाकालीन समयमा साहित्यिक प्रकाशनले समाज र व्यक्तिमा कुनै तरंग नल्याउने निष्कर्ष सम्भवत: तत्कालीन शासकहरूद्वारा निकालिएकै हुँदा साहित्यिक पत्रकारिताको डोब खनियो र अहिलेसम्म पनि सीमित संख्यामै भए पनि देशका कुनाकाप्चाहरूबाट साहित्यिक पत्रिकाहरू नियमित र अनियमित प्रकाशन भइरहेका छन् र यो विषय र क्षेत्रका पारखीहरूलाई आफ्नो गच्छेले भ्याएअनुरूप तृप्त तुल्याइरहेका छन् ।
तथापि, इतिहासले मात्र धान्न र थेग्न नसक्दोरहेछ भन्ने गतिलो प्रमाण वर्तमान साहित्यिक पत्रकारिता क्षेत्र नै हुनपुगेको छ । इतिहास एउटा गर्वको विषय हुनसक्ला तर त्यसले वर्तमानका समस्या, संकट र अन्तरविरोधहरू छिचोल्ने दिशामा भने भूमिका निभाउन सक्दैन । अहिले साहित्यिक पत्रकारिता क्षेत्र पनि त्यही नियति भोग्न बाध्य छ । गर्विलो इतिहास भए पनि साहित्यिक पत्रकारिताले एउटा पृथक्, सम्मानजनक र प्रभावकारी क्षेत्र पाउन सकिरहेको छैन । यो अत्यन्तै दु:खद् विषय हो ।
अर्को दु:खद् विषय त, साहित्यिक पत्रकारिता सदैव राज्यद्वारा उपेक्षित रह्यो र अद्यापि छ । विगतदेखि वर्तमानसम्म यो क्षेत्रले राज्यबाट उपेक्षाको गह्रुंगो भारी मात्रै बोक्दै आइरहेको छ । राज्यको दृष्टिमा यो क्षेत्र किन पनि हेय छ भने, साहित्य वा साहित्यिक पत्रकारितामा कलम चलाउनेहरूले सत्तासीन तप्कालाई कुनै पनि हिसाबले झाँट्न सक्दैनन् । यो आंशिक यथार्थ पनि हो । अरू प्रभावशाली मिडियाहरूको स्थापना, विकास र विस्तार भइरहेको वर्तमान सन्दर्भमा विम्ब, प्रतीक र उपमाहरूमा खेल्ने निरीह साहित्यिक पत्रिका र पत्रकारहरूले के नै पो गर्न सक्छन् र ? अझ, सूचनालाई मात्र महत्त्व दिने तर ज्ञान, विवेक, निष्ठा र जनपक्षधरताजस्ता पक्षहरूमा मौन रहने ‘हरपलको साथी’को रूपमा मित्रता गाँस्न लालायित वर्तमान सञ्चारमाध्यम र गृहहरूको बोलवाला चलिरहेको समय साहित्यिक पत्रकारिताको हविगत के होला ? जोकोहीले सहजै अनुमान लगाउन सक्छन् ।
हुन त, साहित्यिक पत्रकारिता क्षेत्रको पनि आफ्नै कमीकमजोरी छ । यो क्षेत्र र परम्परागत नेपाली खेती प्रणालीबीच समानता भेट्न सकिन्छ । जसरी, आधुनिक प्रविधि र ज्ञान भित्रिए पनि नेपाली कृषि क्षेत्र अझै पनि परम्परागत रूपमै अल्झिरहेको छ, साहित्यिक पत्रकारिता पनि यो नियतिबाट टाढा छैन । मूलत: साहित्यिक पत्रकारितामा दत्तचित्त भएर लाग्नेहरूमा पुराना पुस्ताको बाहुल्यता रहेको हुँदा पनि यस्तो समस्या उत्पन्न भएको हुनसक्छ । तर, उच्च ज्ञान र आधुनिक प्रविधिको सहायतामा साहित्यिक पत्रकारिता क्षेत्रलाई समयसापेक्ष एवम् प्रभावकारी तुल्याउन इतिहास रच्ने साहित्यिक पत्रकारहरूले अब कन्जुस्याइँ गर्नु उचित दैखिँदैन ।
एक दशकअघिको प्रसंग हो । हिन्दी साहित्यका अग्रणी साहित्यिक पत्रिका ‘हंस’मा एउटा वाक्य छापिएको हुन्थ्यो–‘इस वर्ष लेखकीय पारिश्रमिक अरुन्धति राय के सौजन्य से ।’ हिन्दीका चर्चित लेखिका रायले ‘हंस’मा त्यस वर्षभरि प्रकाशित रचनाहरूको पारिश्रमिकको व्ययभार लिनुको तात्पर्य के थियो भने, आकर्षक र उचित पारिश्रमिकबिना राम्रा रचनाहरूको अपेक्षा राख्नु व्यर्थ छ । हुन पनि, अचेल स्थापित र राम्रा लेखकहरूका रचना पुराना र प्रतिष्ठित साहित्यिक पत्रिकाहरूमा भन्दा स्थापित दैनिक समाचारपत्रहरूमा आउँछन् । यस्ता समाचारपत्रहरूले ती स्रष्टाहरूलाई आकर्षित गर्नुको कारण के हो भने दैनिक समाचारपत्रहरूमा रचना प्रकाशित हुँदा एक त पाठक संख्या अधिक बटुल्न पाउँछन् र अर्को, आकर्षक पारिश्रमिक पनि पाइन्छ ।
तीतो यथार्थ के हो भने, अहिले पनि केही संस्थानमुखी साहित्यिक पत्रिकाबाहेक निजी पहलबाट प्रकाशित साहित्यिक पत्रिकाहरूले लेखकस्व प्रदान गर्ने हैसियत राख्दैनन् । एउटा अंक प्रकाशनको चिन्ताबाट टाढा नहुँदै अर्को अंकका लागि प्रकाशन खर्च कसरी जुटाउने भन्ने चिन्तामा सदैव रुमल्लिइरहने साहित्यिक पत्रकारहरूले कसरी लेखकहरूलाई पनि पारिश्रमिक दिनुपर्ने सोच राख्न भ्याउलान् ? र, अधिकांश लेखकहरू पनि यति सचेत भइसकेका छन् कि, आकर्षक पारिश्रमिक दिने पत्रिकाहरूलाई रचना दिनु उनीहरूको पहिलो प्राथमिकतामा पर्दछ भने अलि कमसल रचनाहरू लेखकस्व नदिने पत्रिकाहरूलाई सम्प्रेषित गर्न रुचाउँछन् । अर्थात्, रचनालाई पनि लेखकस्वको आधारमा वर्गीकरण गर्ने प्रवृत्ति लेखकहरूमा मौलाइरहेको छ । यस्तो प्रवृत्तिले नेपाली साहित्यलाई कतातिर लैजाला र साहित्यिक पत्रकारिता गर्नेहरूको हविगत पनि के होला ?
तसर्थ, लेखकस्वको दायित्व निर्वाह गर्ने अरुन्धति रायहरू हामीकहाँ फेला पर्नु मुस्किल नै छ । र, अहोरात्र साहित्यिक पत्रकारितामा लागेर कपाल फुलाउने चूडामणि रेग्मी, वीरबहादुर चन्द, रोचक घिमिरे, नगेन्द्रराज शर्मा, मोहन दुवालजस्ता व्यक्तित्वहरूको योगदानलाई उपेक्षा गर्न पनि सकिँदैन । तसर्थ, नयाँ प्रविधि, परिवेशअनुरूप साहित्यिक पत्रकारितालाई रूपान्तरण गर्दै र सिंगो पत्रकारिता क्षेत्रमा भित्रिइरहेको व्यवसायिकता बोधलाई ग्रहण गर्दै अघि बढ्नुबाहेक नेपाली साहित्यिक पत्रकारिता क्षेत्रसित अर्को विकल्प तत्काल दैखिँदैन । यस्तो मार्ग अपनाए, लेखकीय पारिश्रमिकका लागि कुनै व्यक्तिको सौजन्य ग्रहण गर्ने झन्झट बेसाइरहनु पर्दैन ।

000

सम्पादकका सुसेधन्दा - राजकुमार बानियाँ

 

साहित्यिक पत्रिकाका ७५ देखि ८५ वर्ष उमेर समूहका सम्पादकहरुलाई ‘वन म्यान आर्मी’ भने पनि हुन्छ । उनीहरु प्रकाशक, व्यवस्थापक, रिपोर्टर, प्रुफरिडर, हकर सबथोक हुन् । तर, आज साहित्यिक पत्रिका ‘प्रेसर’ र ‘सुगर’ ले च्यापेका बिरामीजस्ता छन् ।

पूर्वीय परम्परामा ७५ देखि १०० वर्षको उमेर संन्यासाश्रमका रूपमा परिभाषित छ । यो ऋषितुल्य चरणमा कतिपयले अम्मल छाड्छन्, संघसंस्थाको सम्बद्धता छाड्छन्, पारिवारिक जिम्मेवारी छाड्छन् । तर, ८५ वर्ष पुग्दा पनि साहित्यिक पत्रिकाको सुसेधन्दा छाड्न सकेनन्, ‘अभिव्यक्ति’ (२०२७) का सम्पादक/प्रकाशक नगेन्द्रराज शर्माले ।

शर्माले ५२ वर्ष चलाइसकेको पत्रिका परिवारलाई छाड्नु उचित ठानेनन् । कर गरे ‘हुन्छ’ त भन्लान्, आफू नरहेपछि छाडिदेलान् भन्ने चिन्ताका कारण उनले सत्पात्रको खोजी गरे । अन्ततः पूर्णांक २१४ (वैशाख–जेठ, २०७९) मा पवन आलोक र देविका तिमिल्सिनालाई सुम्पिए ।

‘कतिपय साहित्यिक सम्पादकले मै चलाइदिन्छु भनेका थिए, तर उनीहरूले आफ्नो पत्रिका चलाउँछन् कि मेरो चलाउँछन् भनेर दिइनँ,’ शर्मा भन्छन्, ‘म अझै पनि साथीहरूलाई सघाइरहेको छु ।’ उनले अभिव्यक्ति अक्षयकोषमा रहेको २५ लाख रुपैयाँमार्फत पत्रिका निकाल्ने बन्दोबस्त मिलाएका छन् ।

प्रकाशनका दृष्टिले ‘अभिव्यक्ति’ भन्दा पुरानो साहित्यिक पत्रिका हो, ‘रचना’ (२०१८) । त्यसका प्रधान सम्पादक रोचक घिमिरे उमेरमा ८२ वर्षका भए पनि जोस–जाँगरमा २८ वर्षका जस्ता फुर्तिला छन् । १७७ अंक सम्पादन/प्रकाशन गरिसकेका उनी अझै अवकाश लिने सुरसारमा छैनन् । अहिले पनि उनको पत्रिकामा लेखरचना छाप्न लालायित कवि–लेखकको संख्या उस्तै छ ।

भैरव अर्याल, रमेश विकल आदि साथीहरूको उक्साहटमा रोचकले पत्रिका निकाल्न थालेका रहेछन् । ‘नेपाली भाषाका सबैजसो पुस्तक र पत्रिका मकहाँ रहून् भनेर रोचक पुस्तक सदन भन्ने निजी पुस्तकालय खोलेको थिएँ,’ उनी सम्झिन्छन्, ‘भैरवले यसरी पैसा खर्च गर्नुभन्दा आफैं पत्रिका निकालौं न भनेर कर लगाएपछि मैले पनि मसक्क आँटें ।’

पहिलो अंकमै ‘रचना’ को धुमधाम चर्चा भयो । कविता मात्र लेख्ने पारिजातको पहिलो कथा छापियो, ‘मैले नजन्माएको छोरो’ । भूपी शेरचनको ‘हुँदैन बिहान मिर्मिरमा तारा’ र तुलसी दिवसको ‘हृदयको बालक’ छापियो । कृष्णभक्त श्रेष्ठसमेत ‘रूपरेखा क्याम्प’ छाडेर आए । परशु प्रधानले भोजपुरमा मात्रै तीन सय ग्राहक बनाइदिए । यसरी ‘रूपरेखा’ (२०१७) सँग नारिने पत्रिका भयो, ‘रचना’ । राम्रा लेखक कसले छाप्ने भनेर अघोषित होडबाजी चल्यो ।

काठमाडौंमा मात्र बूढापाका सम्पादक छैनन्, कञ्चनपुरको महेन्द्रनगरबाट २५ वर्षदेखि निरन्तर निस्किरहेको डोटेली भाषाको साहित्यिक मासिक पत्रिका ‘गुगुल्डि’ का प्रधान सम्पादक वीरबहादुर चन्द ‘विश्राम’ को उमेर पनि आठ दशक उकालो लागिसकेको छ । उपनाम विश्राम भए पनि उनमा थकानको छेकछन्नै छैन ।

पूर्वशिक्षक चन्दको सम्पादनमा ‘गुगुल्डि’ को ३ सय अंक छापाखानामा पुगिसकेको छ । डोट्याली भाषामा नै किन त ? ‘म भारत, पिथौरागढमा पढ्दा देहरादून, गढवालका मानिसले डोट्याल भनेर जिस्काउँथे, सुरुसुरुमा अप्ठ्यारो लाग्थ्यो,’ ‘डोट्याली शब्दभण्डार’ (२०५२) का लेखक चन्द भन्छन्, ‘पछि मैले ऐतिहासिक डोटी राज्यको प्रभाव भारतको कुमाउ गढवालदेखि कर्णालीसम्म थियो भन्ने थाहा पाएँ र यही भाषामा पत्रिका निकाल्न तम्सिएँ ।’

डोट्याली भाषामा ‘गुगुल्डि’ को अर्थ हुन्छ, मनको धोको । उनको मनको धोको यही पत्रिकालाई बँचाउने हो । बिग्रेको भाषाको किन पछि लाग्नुहुन्छ भन्नेलाई उनी पत्रिका निकालेर झटारो हानिरहेका छन् । उनी भन्छन्, ‘अहिलेसम्म साथीहरूको सहयोगले चलेकै छ । भविष्यमा गुगुल्डि वाङ्मय प्रतिष्ठानका साथीहरूले चलाउलान् ।’

समर्पणका हिसाबले नारी सम्पादक पनि कम छैनन् भन्ने उदाहरण हुन्, हिरण्यकुमारी पाठक (८१) । उनले २८ वर्षदेखि साहित्यिक पत्रिका ‘नारी स्वर’ (वुमन भ्वाइस) को प्रधान सम्पादकत्व लिइरहेकी छन् । राष्ट्रिय वाणिज्य बैंकबाट अवकाशप्राप्त पाठकले सिद्धिचरण श्रेष्ठ, कृष्णचन्द्रसिंह प्रधान, माधवप्रसाद घिमिरे आदि विशेषांकसहित ५१ अंक निकालिसकेकी छन् । लकडाउनमा चार अंक छुटेकामा पाठकको थकथकी छ । उनी भन्छिन्, ‘अहिले मलाई सहयोग गर्ने कोही छैन । मैले आफैंलाई सहयोग गरिरहेको छु । बाँचुन्जेल पत्रिका चलाइरहन्छु ।’

बनेपा (काभ्रे) मा बसेर मोहन दुवाल, ७५ पनि ‘जनमत’ साहित्यिक मासिकको मोर्चा सम्हालिरहेका छन् । पूर्व प्रधानाध्यापक दुवालले जनमतका २९७ अंक निकालिसकेका छन् । उनको पत्रिका कोरोनाकालमा पनि रोकिएन ।

२०२७ मै ‘विगुल’ दर्ता गरेका दुवालले ‘वेदना’ र ‘उत्साह’ साहित्यिक पत्रिका सम्पादन गरे । २०३९ मा ‘जनमत’ विचारप्रधान पाक्षिक निकाल्दा हरेक अंकजसो केरकारमा परेपछि उनले नारायणकाजी श्रेष्ठलाई जिम्मा दिए । २०४४ फागुनमा श्रेष्ठले छाडेपछि आफैं कस्सिए । ‘प्रेसको ऋण तिर्न श्रीमतीको दुई तोला सुन १० हजार रुपैयाँमा बेचेको छु,’ उनी सुनाउँछन्, ‘स्कुलको हेडमास्टर हुँदा पेस्की लिएर समेत जनमत निकालेँ ।’

वन म्यान आर्मी  !

यी ७५ देखि ८५ वर्ष उमेर समूहका सम्पादकहरूलाई ‘वन म्यान आर्मी’ भने पनि हुन्छ । उनीहरू पत्रिकाका प्रकाशक, व्यवस्थापक, रिपोर्टर, प्रुफरिडर, हकर सबथोक आफैं हुन् ।

नेपाल साहित्यिक पत्रकार संघका अध्यक्षसमेत रहेका दुवालका अनुसार, मुलुकभरि व्यक्तिगत वा सामूहिक प्रयासमा साहित्यिक सेवाभावबाट नियमित/अनियमित रूपमा छापिने पत्रिका सयौंका संख्यामा छन् । तर, नेपाल प्रज्ञाप्रतिष्ठानको साहित्यिक पत्रिका सहयोग कोष र नेपाल प्रेस काउन्सिलको वर्गीकरणमा परेका साहित्यिक पत्रिकाको सूची भने अत्यन्त सानो छ ।

यसपालि साहित्यिक पत्रिका सहयोग कोष पाएका मासिक, द्वैमासिक र त्रैमासिक पत्रिकाको संख्या ४१ छ । पुरानो अंक गाभेर तीन अंक पुर्‍याउने तीन–चारवटा पत्रिकाले भने त्यो सहयोग पाएनन् । नियमितताका दृष्टिकोणले मकवानपुरमा तीन साहित्यिक पत्रिका छन् भने पर्वत र काभ्रेपलाञ्चोकमा दुइटा । सरुभक्त, तीर्थ श्रेष्ठको सहर पोखरामा समेत नियमित साहित्यिक पत्रिका छैनन् । ‘सगर’ बन्द भएपछि वीरगन्जमा सामसुम छ ।

त्यसो त आफ्नै रचना छाप्ने वा आफ्ना रचनाको समालोचना छाप्ने ध्येय बोकेका साहित्यिक पत्रिका पनि नभेटिने होइनन् । ‘प्रेस काउन्सिलको वर्गीकरणमा काभ्रे ठेगाना भएको ‘सचेतना संसार’ साहित्यिक पत्रिका पनि छ, तर हामीले अहिलेसम्म त्यसको नाकमुख देखेका छैनौं,’ दुवाल भन्छन्, ‘सम्पादक/प्रकाशक पनि चिनिएका छैनन् । सहुलियत लिने दुराशय हो कि !’

नेपालमा साहित्यिक पत्रकारहरूको संगठनसमेत दुइटा छन् । २०२९ मा खुलेको साहित्यिक पत्रकार संघमा वर्षौंदेखि राधेश्याम लेकाली अध्यक्ष छन् । त्यसमा साहित्यिक पत्रकार कोही पनि नभएको र लेकालीको कब्जामा भएको भन्दै २०६३ मा रोचक घिमिरेको अध्यक्षतामा नेपाल साहित्यिक पत्रकार संघ खोलेको दुवालको कथन छ ।

प्रतिभालाई उजिल्याउने कतिपय साहित्यिक पत्रिका बन्द नै भएका छन् भने कतिपय सुक्दै सुक्दै गएर बिलाउने अवस्थामा पुगेका छन् । ‘आजको दिनमा आउँदा साहित्यिक पत्रिका प्रेसर र सुगरले च्यापेका बिरामीजस्ता छन्, बाँच्न त पाएका छन्, तर अधमरो अवस्थामा छन्,’ दुवाल थप्छन् ।

धेरैजसो साहित्यिक सम्पादकले दुःखकै विज्ञापन गरे पनि शर्माको अनुभव पृथक् छ । ‘अभिव्यक्ति मामुली पत्रिका हो, म पनि मामुली सम्पादक हुँ, मजस्ता कति आए, कति गए, सबभन्दा ठूलो कुरा मलाई पत्रिकाले इष्टमित्र दिएको छ,’ उनी भन्छन्, ‘साहित्यिक पत्रिका चलाएरै टुट्टा परें, डुबें, मरें भनेर ललनी गाउनेहरूभन्दा साहित्यिक पत्रिका चलाएरै घरबार जोडें, छोराछोरी पढाएँ भन्नेहरू इमानदार हुन् ।’

आजको डिजिटल दुनियाँमा वर्षौंदेखि साहित्यिक पत्रिका निकालिरहनुको रहस्य के हो त ? शर्माको शब्दमा पत्रिकासँग सम्पादकको पहिचान जोडिएको हुन्छ । लेखक त कृति रहुन्जेल बाँच्छ, तर पत्रिका नभएपछि सम्पादक बाँच्दैन । सम्पादकको हतियार भनेकै साहित्यिक पत्रिका हो ।

त्यसो त शर्माले आफूमात्र ‘अभिव्यक्ति’ को अविच्छिन्न सम्पादक हुन सोचेका थिएनन् । एकपटक उनले कवि हरिभक्त कटुवाललाई विज्ञापन उठाएर खाने सर्तमा सम्पादक बनाए । तर, कटुवालकै कारण एउटा अंक आधा एउटा प्रेसमा, आधा अर्को प्रेसमा छाप्नुपर्ने बाध्यता आइलाग्यो । अर्को पटक भाइ जगदीश घिमिरेलाई सम्पादक बनाए । तर, शर्माले तत्कालीन प्रधानमन्त्री गिरिजाप्रसाद कोइरालाका विरुद्धमा सम्पादकीय लेखेपछि जगदीश आफैं पन्छिए ।

पठनीय कि कामचलाउ ?

मूलधारको पत्रकारिताभन्दा पनि पुरानो मानिएको साहित्यिक पत्रकारिता व्यावसायिक हुने संकेत अझै देखिएको छैन । धेरैजसो पत्रिका एकै खालका छन् । कथा, कविता, लघुकथा, मुक्तक, गीत, गजल, केही प्राध्यापकीय र फर्माइसी समीक्षा बटुलबाटुल गरी हस्याङ्फस्याङ् निकालिएका जस्ता लाग्छन् । सिर्फ ‘कलेक्सन’ छ, ‘सिलेक्सन’ छैन ।

पत्रिका आद्योपान्त पठनीय हुन सम्पादक पनि गतिला चाहिन्छन् । ‘समकालीन साहित्य’, ‘गरिमा’ जस्ता पत्रिकाका यशस्वी सम्पादक अविनाश श्रेष्ठ पनि हामीमाझ छँदैछन् । ‘बगर’, ‘पाण्डुलिपि’ जस्ता केही पत्रिकाले सम्पादककै कारण कुनै बेला नवीनता दिएका थिए । पाठकको रुचि समेटेर मर्मस्पर्शी खजाना र उम्दा साजसज्जा पस्कन सक्ने सम्पादक न्यून छन् ।

सम्पादक नगेन्द्रराज शर्मा भन्छन्– आद्योपान्त पठनीय पत्रिका आजसम्म छापिएकै छैन । मैले प्रयास गरेको हुँ, सकिनँ । आफैंले छापेको सामग्रीलाई नराम्रा भन्नु भएन, कामचलाउ छन् ।

भनूँ भने साहित्यिक पत्रिका सीमित लेखकमण्डलीको पेवापातजस्तो छ । पाठकीय सहभागिता अनि सिर्जनशीलता ठ्याम्मै देखिँदैन । एकेक अक्षर र मात्राहरू औंलाले च्यापेर स्टिकमा पंक्ति मिलाएर धागोले कसेर ग्यालीमा पेज बाँध्ने मुद्रण प्रविधिको धङधङीबाट मुक्त हुन सकेका छैनन् ।

पाठकको हातसम्म पत्रिका पुर्‍याउने बिक्री र वितरणको उचित सञ्जाल पनि छैन । मुद्रण संख्या झन्झन् ओरालो लाग्दै छ । हालै भेटिएका ‘अभिव्यक्ति’, ‘दायित्व’, ‘शिवपुरी सन्देश’ लगायत पत्रिकाको मूल्य ५० रुपैयाँ छ । चर्को महँगीको बावजुद साहित्यिक पत्रिका निकै सस्ता छन् । तर, साहित्यिक पत्रिका पाठक त परै जाओस्, लेखकहरूले नै नपढेको स्थिति छ । डिजिटल जमानामा सम्पादककहाँ धाएर साहित्यिक पत्रिका पढ्ने को ? स्वनामधन्य लेखक स्वयं साहित्यिक पत्रिकाको पाठक बन्न सकिरहेका छैनन् भन्ने एउटा दृष्टान्त हो, प्रज्ञा–प्रतिष्ठानको राष्ट्रव्यापी कविता महोत्सवमै साहित्यिक पत्रिकामा प्रकाशित रचना पुरस्कृत भइरहनु ।

‘अभिव्यक्ति’ को सय अंक निकाल्ने क्रममा नगेन्द्रराज शर्माले समालोचक वासुदेव त्रिपाठीलाई बन्द खामसहित ४०–५० वटा पत्रिका पठाएका थिए । ‘त्रिपाठीले आद्योपान्त पठनीय पत्रिका भनेर लेखिदिनुभयो । मलाई नै पत्यार लागेन । मलाई लाग्छ, आद्योपान्त पढ्नुपर्ने पत्रिका छापिएकै छैन । मैले प्रयास गरेको हुँ, सकिनँ,’ शर्मा भन्छन्, ‘मेरा कुनै कुनै अंकका अत्यधिक पृष्ठ पठनीय छन् । हरिभक्त कटुवाल विशेषांक त्यसमध्ये एउटा हो । आफैंले छापेको सामग्रीलाई नराम्रा भन्नु भएन, कामचलाउ छन् ।’

शर्मा आफ्नो पत्रिका भन्दा ‘रचना’ लाई राम्रो मान्छन् । सम्पादक घिमिरेचाहिँ मोफसलका ओझेल परेका र नयाँ प्रतिभालाई उठाउन खोजेका कारण पत्रिका दामी बनाउन नसकेको दाबी गर्छन् । उनी भन्छन्, ‘सुरुमा स्तरीयतालाई नै ध्यान दिइयो । पछि राष्ट्रिय स्तरको पत्रिकाले ठाउँ नदिने प्रतिभालाई हामीले प्राथमिकता दियौं । जस्तो आउँछ, त्यसबाटै छानेर छाप्ने हो । कहिले स्तरीय हुन्छ, कहिले खस्किन्छ ।’

बन्द, फेरि बन्द

असार २८ मा २०९औं भानु जयन्तीका अवसरमा नेपाली साहित्यको प्रतिनिधि पत्रिका ‘गरिमा’ को पुनः प्रकाशन भयो । २०३९ पुसबाट २०७५ कात्तिकसम्म निक्लेको पत्रिकाले दुःखजिलो गरेर साउन अंक (पूर्णांक ३९६) त देख्यो । तर, साझा प्रकाशनको अस्तव्यस्तताबीच आगामी अंक निस्कने, ननिस्कने धरमरमा छ ।

उसो त आर्थिक संकटले मात्र बन्द हुँदैनन् भन्ने उदाहरण हो, ‘नेपाली’ त्रैमासिक । मदन पुरस्कार गुठीको मुखपत्रका रूपमा २०१६ सालदेखि नियमित रहेको त्यो पत्रिका सम्पादक कमलमणि दीक्षितको २०७३ मा निधनसँगै पूर्णांक २२९ पछि विश्राममा छ । ८७ वर्षसम्म उनै सम्पादक थिए । गुठीका पूर्वसदस्य–सचिव दीपक अर्यालका अनुसार, उक्त पत्रिका कमलमणिको निधनपछि तीन अंक मात्रै प्रकाशन भएको छ ।

सम्पादकको वृद्धावस्थाका कारण पनि ‘जुही’, ‘उन्नयन’, ‘उदय’ आदि पत्रिका बन्दप्रायः छन् । लामो इतिहास भएको ‘भानु’ (२०२०) भवानी घिमिरे दिवंगत भएपछि शिवानी घिमिरेले जेनतेन चलाइरहेकी छन् ।

शारदा युग

नेपाली साहित्यमा युग निर्माण गरेको मानक साहित्यिक पत्रिका हो, ‘शारदा’ (१९९१) । ‘नेपाली भाषा–साहित्यको इतिहासमा ऋद्धिबहादुर मल्लको जति योगदान लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको पनि थिएन ।’ ‘उन्नयन’ का सम्पादक अच्युतरमण अधिकारीका यी शब्दमा अतिशयोक्ति कति छ, थाहा छैन । तर, ‘शारदा’ मा मल्लले तन, मन, धन, खुन दिएकै हुन् ।

लेखनाथ पौड्याल, लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा, बालकृष्ण सम, सिद्धिचरण श्रेष्ठ, गुरुप्रसाद मैनाली, विश्वेश्वरप्रसाद कोइराला, भवानी भिक्षु, सूर्यविक्रम ज्ञवाली, गोविन्दबहादुर मल्ल गोठाले आदि थुप्रै लेखकलाई उभ्याउने पत्रिका हो, ‘शारदा’ । राणा प्रधानमन्त्री श्री ३ जुद्धशमशेरले पत्रिका निकाल्न मल्ललाई वार्षिक ५०० रुपैयाँ खड्ग निसाना गरेर दिएको ‘उन्नयन’ को ऋद्धिबहादुर मल्ल विशेषांक (पूर्णांक २५, २०५४) मा सुन्दरप्रसाद शाह ‘दुःखी’ ले उल्लेख गरेका छन् ।

‘शारदा’ जन्मकथा पनि रुचिकर छ । त्रिचन्द्र कलेजका प्रिन्सिपल सरदार रुद्रराज पाण्डेलाई मल्लले कोलकाताको हेउर स्कुलको जस्तै शिक्षक–विद्यार्थीका रचना संकलन गरेर मासिक–पत्र निकाली आफ्नो जोरगणेश प्रेसमा छाप्न सुझाएका रहेछन् । निकै पछि सरदार पाण्डेले मेजर जनरल मृगेन्द्रशमशेरसित ‘त्रैमासिक’ निकाल्न कुरा मिलाएछन् र जुद्धशमशेरले ‘हुकुम’ गरेछन्, ‘दैनिक निकाल्छ भने पनि निकाल्न दिनू ।’

‘उन्नयन’ को विशेषांकमा ऋद्धिबहादुर मल्लको लेखोट ‘यही हो शारदाको संक्षिप्त आत्मकहानी’ मा लेखिएको छ, ‘जुद्धशमशेरले पद्मशमशेरलाई प्राइम्मिनिस्टरी छोडी गएपछि २००२ सालमा ‘शारदा’ माथि कुठाराघात पर्न गयो । उसै त कागत मसी इत्यादि किन्ने पैसा कमै थियो, दोस्रो श्री ३ तिरबाट प्रेसर पर्दै आयो । कारण मैले शारदा चलाउन पैसाको मद्दत मागेको थिएँ, त्यसमा डाइरेक्टरले वर्षको १,२०० रुपैयाँ दिने, सम्पादकलाई ३६०, लेखकलाई महिनैपिछे ५० को दरले ६०० दिने । फेरि सम्पादकत्वमा पनि मृगेन्द्रको चाकरीबाज गोपाल रिमाललाई खटाएर पठाए । यो पद्मशमशेरको पाला थियो । मैले डाइरेक्टरलाई ‘यदि अर्को सम्पादक आई शारदा चलाउँछ भने मैले प्रेसमा छाप्यो भनेर त्यसको जवाफदेही ममा नपरोस्’ भन्ने जवाफ दिएँ । ‘त्यसो त हुन सक्तैन, तिमीले जवाफदेही हुनैपर्छ’ भन्ने जवाफ आयो ।’

रिमालले ‘शारदा’ को सम्पादकीय लेखेर प्रेस पठाए । मल्लले त्यसलाई रोकेर डाइरेक्टरकहाँ मात्र लगेनन्, श्री ३ को लिखित आदेश पनि मागे । त्यही बेला रिमाल राणाविरोधी आन्दोलनमा लागेको थाहा भएपछि अर्को आदेश आयो, ‘शारदाबाट रिमाललाई झिक, तिम्रो आफ्नो छोरालाई सम्पादक बनाऊ ।’ फलस्वरूप गोविन्दबहादुर मल्ल सम्पादक भए । मल्लले लेखेका छन्, ‘सात सालको आन्दोलन चल्यो । श्री ५ सरकारको सवारी दिल्लीतिर भएपछि त ‘शारदा’ बिलकुलै बन्द भयो । ...नेपाल फिरेपछि जिउँतिउँ गरी १–२ अंकसम्म छापियो । नत्र बन्दको बन्दै भयो । हाम्रो प्रेसले पनि शारदाको सट्टा ‘आवाज’ दैनिकपत्र निकाल्न थाल्यो ।’ स्मरणीय छ, १९९२ देखि २०१६ सम्म रिमालका २४ कविता ‘शारदा’ मै प्रकाशित छन् । पत्रिकाको वर्ष १२, अंक ८ र ९ (२००३) को सम्पादकमा रिमालको नाउँ छ ।

आफूलाई ‘शारदा’ ले जन्माएको कान्छो छोरा हुँ भन्ने कमल दीक्षितले कुनै बेला भनेका थिए, ‘शारदाको कति अंक निस्कियो कसैले भन्न सक्ने स्थिति छैन । जति निस्के, ती सबै उत्कृष्ट थिएनन् । मेरो ‘नेपाली पत्रिका’ ५० वर्षदेखि चलिरहेको छ । १८८ अंकमा २० वटा अंकबाहेकले खासै कुरा दिएका छैनन् ।’

रूपरेखा युग

सुरुमा नेपाल राष्ट्रिय पुस्तकालयको मुखपत्र थियो, ‘रूपरेखा’ । प्रवेशांक (२०१७ कात्तिक–मंसिर) मा प्रधान सम्पादक वासुदेव रिसाल थिए भने सम्पादकमण्डलमा श्रीरामदेव भट्टराई र जनकनाथ प्याकुर्‍याल । चार–पाँच अंकपछि झुल्किए, वालमुकुन्ददेव पाण्डे (वादेपा) र उत्तम कुँवर । भारतमा पोल्ट्री (कुखुरापालन) पढेर फिरेका उत्तमलाई ‘रूपरेखा’ मा तान्ने बादेपा नै थिए । उत्तम र बादेपाको संयुक्त सम्पादनमा ३०० भन्दा ज्यादा अंक निस्केको ‘रूपरेखा’ नेपाली साहित्यमा युग निर्माता पत्रिका ठहरियो ।

खासमा पत्रिकाको भित्री काम बादेपाले गर्थे भने बाहिरी काम उत्तमले । ‘रूपरेखा’ मा राजा महेन्द्रको अन्तर्वार्ता लिएर उत्तम चर्चित भए । ‘स्रष्टा र साहित्य’ (२०२३) का निम्ति मदन पुरस्कार पाए । व्यक्तित्वको टकरावका कारण बादेपाले पत्रिका छाडे । उत्तमको असामयिक निधन भयो । सम्पादकका रूपमा क्रमशः किशोर कुँवर र नयनराज पाण्डे देखिए ।

‘उत्तम बितेपछि शान्ति भाउजूले देवर किशोर कुँवरलाई जिम्मा लगाइन् । उत्तम पैसा ल्याएर दिन्थे, किशोरले उल्टै पैसा मागे,’ नगेन्द्रराज शर्मा भन्छन्, ‘बादेपा र उत्तमको डिभोर्सपछि रूपरेखाको रापताप सकियो । शान्ति भाउजूले एकैचोटि १२–१५ पृष्ठका १२ अंक निकालिन् । मनु बाज्राकी, सनत रेग्मी र मेरो अन्तर्वार्ता हालेर एउटा अंक छापिएको छ ।’

गर्विलो प्रगति

जम्मा १६ अंकको छोटो इतिहास भए पनि ‘प्रगति’ (२०१०) गर्विलो साहित्यिक पत्रिका हो । ‘प्रगति र नारायणप्रसाद बाँसकोटा स्मृति भेट’ (२०७८) मा एउटा किस्सा छ । अंक ६ मा शंकर लामिछानेले प्रधानमन्त्री मातृकाप्रसाद कोइरालाको अन्तर्वार्ता लिएछन् । कोइरालाले त्यस अंकको सम्पूर्ण खर्चपर्च बेहोरिदिने वचन दिएछन् । तर, पटनाको मोहन प्रेसबाट पत्रिका छापिएर आउन्जेल मातृका पदबाट हटिसकेकाले रकम माग्ने आँट कसैले गर्न सकेनछ । त्यो अंक झिकाउने प्रयास नै भएनछ ।

प्रेसबाट लिलाम बढाबढ भएको पत्रिका जनकलाल शर्माले कोलकाताको फुटपाथबाट एकदुई प्रति भेटेर ल्याएछन् र दिनेशराज पन्तको सौजन्यमा आफूले फोटोकपी गरेर राखेको साहित्यकार पुष्कर लोहनी सुनाउँछन् ।

प्रगतिशील लेखक संघमार्फत ‘प्रगति’ निकाल्न नसकेपछि त्यसका सम्पादक नारायणप्रसाद बाँसकोटा राजा त्रिभुवनमा शरणागत भएछन् । ‘प्रगति’ को पहिलो अंकको आवरणमै त्रिभुवनको तस्बिर छ । प्रथम सम्पादकीयमा छ, ‘राष्ट्रनायक श्री ५ महाराजधिराजको साहित्यप्रतिको अनुराज्ञालाई प्रशंसा गर्दछौं, मौसुफकै सहयोग र सद्भावनामा आश्रित भएर प्रगति निक्लिरहेछ... ।’ नवौं अंकमा छ, ‘स्वर्गवासी श्री ५ त्रिभुवन र वर्तमान श्री ५ महाराजाधिराजले प्रारम्भिक सहायता नबक्सेको भए प्रगतिले एकाध अंक निस्केर बन्द हुनुपर्ने थियो ।’

बाँसकोटाले लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाजस्ता प्रियपात्र पाएका थिए । देवकोटाकै अगुवाइमा २०१२ को हरिशयनी एकादशीमा पशुपतिको मूलढोकामा पत्रिकाका डेढ सय ग्राहक बनेका थिए । ‘प्रगति’ साँच्चै विश्व साहित्यका गुणहरूलाई नेपाली प्रकाशनमा ल्याउन लागेको थियो । ‘शारदा’ ले हिन्दी र बंगाली साहित्यको अनुवाद प्रकाशन गरेको थियो भने ‘प्रगति’ ले अंग्रेजी साहित्यको । राजा महेन्द्रसँगको विशेष सम्बन्धका कारण बाँसकोटा २०१८ मा सूचना विभागका डाइरेक्टर बने । ‘प्रगति’ को भानु विशेषांक ननिस्केपछि हृदयचन्द्रसिंह प्रधानले ‘भानुभक्त एक समीक्षा’ र बालचन्द्र शर्माले ‘भानुभक्त’ पुस्तकाकार रूपमा ल्याएका थिए ।

जरिवानादेखि जेलसम्म

साहित्यिक पत्रिकाका सामग्रीका कारण लेखक/सम्पादकहरूले जरिवानादेखि जेलसम्मको सजाय पाएका छन् । डा. राजेश गौतमकृत ‘इतिहास लेखनको इतिहास’ (२०५१) अनुसार, बाबुराम आचार्यले जुद्धशमशेरको पालामा शारदा मासिक पत्रिकामा नेपालमा बंगाली सुल्तान समसुद्दिनले गरेको आक्रमणबारे गोपाल राजवंशावली र सिम्भु (स्वयम्भू) मा रहेको राजहर्षको शिलालेखलाई स्रोत बनाई लेख छपाएका थिए । उक्त लेख इतिहास लेखनमा ठूलो आविष्कार भएको ठानेका उनले उल्टै खप्की खानुप‍र्‍यो ।

यस्तै, ‘उद्योग’ पत्रिकामा १९९२ सालमा छापिएको मुद्रासम्बन्धी लेखका कारण बाबुराम आचार्यले तत्कालीन हजुरिया जनरल बहादुरशमशेरबाट झापड खानुका साथै पाँच रुपैयाँ जरिवानासमेत तिराइएको थियो ।

यति मात्र होइन, २०१८ सालमा ‘बगैंचा’ साहित्यिक पत्रिका निकालेर सात दिन सदर खोर डिल्लीबजारमा थुनिएका थिए, पुष्कर लोहनी । पत्रिकामा प्रकाशित दौलतविक्रम विष्टको कथा ‘एक साँझ’ ले समाजमा अश्लीलता फैलाएको आरोपमा समातिएका लोहनीलाई पछि कुनै समूहले फसाएको भन्दै उन्मुक्ति दिइयो ।

८४ वर्षीय लोहनी भने मवीवि शाहको कवितासंग्रह ‘उसैका लागि’ माथि चोरीको आरोपसहित आलोचना गरिएको तारानाथ शर्माको लेखका कारण आफू थुनिएको र पत्रिका प्रतिबन्धित भएको दाबी गर्छन् । पुष्करको त्यतिबेलाको बयान मवीवि शाहको नाम हटाएर ग्रीष्मबहादुर देवकोटाको पुस्तक ‘नेपालको छापाखाना र पत्रपत्रिकाको इतिहास’ (२०२४) मा प्रकाशित छ ।

‘मभित्रको यौन र मवीवि शाह’ नामक लेख लेखेर चर्चित भएका लोहनीले २०२१ सालमा नेपाल एकेडेमीको पत्रिका ‘कविता’ निस्केकै दिन कविताप्रधान पत्रिका ‘नयाँ कविता’ ल्याएका थिए भने कथापत्रिका ‘विम्ब’ (२०२६) पनि निकालेका थिए ।

छापा कि अनलाइन ?

आजका साहित्यिक पत्रिकाहरू छापामा मात्र खुम्चिएका छैनन्, अनलाइनमार्फत पनि साहित्यानुरागीमाझ पुगिरहेकै छन् । कतिपय छापा र अनलाइन दुवैमा छन् भने कतिपय अनलाइनमा मात्र । छापाभन्दा कम खर्चिलो, बिक्री वितरण तथा ढुवानीको झन्झट नहुने, वातावरणमैत्री, विश्वव्यापी पहुँचका कारण अनलाइन पत्रिकामा नयाँ पुस्ताको आकर्षण भए पनि भरपर्दो आयस्रोत नभएकाले खुल्ने र बन्द हुने सनातनी रोग छँदै छ । तैपनि साहित्यको ‘डिजिटलाइजेसन’ मा यिनको अहम् भूमिका छ ।

‘रचना’ का रोचक घिमिरे वाङ्मयको विकासका लागि साहित्यिक पत्रिका आवश्यक भए पनि नै छापाको स्थायित्वमा शंका गर्छन् । ‘अहिले रचना छ र रोचक छ, रोचक छ र रचना छ । मैले पत्रिका निकालें । छोराहरूले थोरबहुत सघाउँदै छन्, नातिले पनि गर्छन् भन्ने के ग्यारेन्टी ?’ उनी भन्छन्, ‘नयाँनयाँ पत्रिका निस्के पनि पुराना पत्रिका लामो समय नबाँच्न सक्छन् । भावना र समर्पणबिना पैसाले मात्र निस्केलाजस्तो लाग्दैन । तर, गर्न खोज्नेलाई मेरो शुभकामना नै छ ।’

‘अभिव्यक्ति’ का शर्मा भने साहित्यिक पत्रिकाको भविष्य सकियो भन्ने स्विकार्दैनन् । ‘संगीतको जतिसुकै विकास भए पनि रागरागिनीको महत्त्व घटेको छैन, कस्ताकस्ता नाचगान आउँदा पनि कत्थक र भरतनाट्यम् चलिरहेकै छन्,’ शर्मा भन्छन्, ‘प्यास लाग्दा बियर खाएर हुँदैन, पानी नै चाहिन्छ । साहित्यिक पत्रिका पनि त्यस्तै हो ।’

000

https://ekantipur.com/koseli/2022/08/13/16603561831725466.html